محیط‌ زیست همواره در معرض خطرات گوناگونی قرار گرفته و امروزه یک بحران جهانی را برای بشریت به وجود آورده‌ است. در اواسط قرن هجدهم با وقوع انقلاب صنعتی، پیشرفته شدن کشورها و رشد جمعیت، معضل پسماندها پیش روی بشر قرار گرفت. رفته رفته با توجه به افزایش تولید پسماند و نگرانی‌های حاصل از خسارات اکولوژیکی ناشی از آنها، سیاست‌گذاری مدیریت پسماند از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار شد. پسماند، محصول جانبی فعالیت‌های انسانی و شامل انواع پسماندهای خانگی، پزشکی، کشاورزی، صنعتی، تجاری، ویژه و خطرناک است. در مدیریت جامع پسماند، جمع‌آوری و روش‌های پردازش و دفع پسماند در تعامل با یکدیگر به نحوي مدیریت می‌گردند که اهداف سه‌گانه محیط‌ زیستی، اجتماعی و اقتصادی مطلوب منطقه به دست آید. پسماندها می‌توانند از منابع مختلفی تولید شوند؛ ولی منابع عمده تولید آن صنایع و خانوارها هستند. فعالیت های روزمره انسان نیز منبع اصلی زباله در سیاره ما است. 

انواع پسماند

پسماندهای صنعتی در کارخانه‌ها و صنایع ایجاد می‌شوند. اکثر صنایع پسماندهای خود را در رودخانه‌ها و دریاها می‌ریزند که باعث آلودگی زیادی می‌شود. منابع تولید پسماندهای صنعتی، نیروگاه‌های تولید برق، صنایع تبدیلی فلزات، کارخانه‌های سیمان، صنایع آهن‌سازی و فولادسازی، واحدهای تولیدی کالاهای چرمی، بسته‌بندی مواد غذایی، مواد شیمیایی، تجهیزات حمل‌ونقل، رزین، پلاستیک و کاغذ هستند؛ حتی تصفیه خانه‌های آب نیز پسماندهای صنعتی تولید می‌کنند.

پسماندهای تجاری در مدارس، دانشکده‌ها، مغازه‌ها، کارگاه‌های تولیدی کوچک و ادارات تولید می‌شوند. زباله‌های صنعتی و خانگی در این دسته قرار نمی‌گیرند. کاغذ، غذا، پلاستیک، شیشه، پارچه و حتی سموم نمونه‌هایی از پسماندهای تجاری هستند.

پسماندهای خانگی که درصد قابل توجهی از پسماندها را به خود اختصاص داده‌اند، در حین فعالیت‌های خانگی مانند پخت و پز، نظافت و... جمع آوری می‌شوند. این پسماندها می‌تواند شامل مواد غذایی، پلاستیک، مقوا، لاستیک، فلز، کاغذ، چوب، پارچه، مواد شیمیایی و غیره باشد.

پسماندهای کشاورزی ضایعات مختلفی هستند که در اثر فعالیت‌ها یا عملیات مبتنی بر کشاورزی ایجاد می‌شوند. ضایعات و مواد شیمیایی حاصل از فعالیت‌های کشاورزی و رواناب کود از مزارع، ضایعات کشتارگاه‌ها، مرغداری‌ها و دامداری‌ها در دسته پسماندهای کشاورزی قرار می‌گیرند.

پسماندهای پزشکی و عفونی به پسماندهای مراکز پزشکی، بیمارستان‌ها، آزمایشگاه‌ها و... اطلاق می‌شود که این نوع زباله‌ها باید قبل از دفع با روش‌های گوناگون بی‌خطر شده باشند.

انواع پسماندها هرگاه ویژگی‌هایی مثل خورندگی، اشتعال پذیری، واکنش پذیری و سمیت داشته باشند؛ پسماند خطرناک به حساب می‌آیند. این پسماندها می‌توانند سلامت انسان و محیط‌زیست به طور کلی برهم بریزند.

روش‌های دفع پسماند و مدیریت آن

دفن پسماند: ریختن روزانه پسماندها در محل دفن زباله و پوشاندن آن با مقدار معینی خاک، از روش‌های محبوب دفع پسماند است. بوی نامطبوع زباله‌ها با این روش تا حد زیادی کاهش می‌یابد. در مدیریت پسماندها باید به مشکلات مربوط به شیرابه و عدم دفن به موقع آن توجه شود.

سوزاندن پسماند: سوزاندن زباله ها در دماهای بالا و تبدیل آنها به مواد باقیمانده یا گازی به عنوان «سوختن» شناخته می‌شود. در این روش 20-30 درصد  حجم زباله کاهش می‌یابد؛ با این حال استفاده از این روش منجر به تولید آلاینده‌های هوا می‌شود. برای آشنایی با این آلاینده‌ها می‌توانید « دوره آموزشی آلودگی هوا» را بخوانید. در مدیریت پسماند تلاش می‌شود تا با استفاده از روش‌های جایگزین آلاینده‌های زیست‌محیطی پسماندها را به حداقل رساند.

بازیافت پسماند: این فرآیند به پردازش پسماند و تبدیل آن به محصولات جدید گفته می‌شود. بازیافت به کنترل آلودگی هوا، آب و زمین و همچنین مصرف انرژی کمتر و در نتیجه حفظ منابع طبیعی کمک می‌کند.

کمپوست سازی: در این روش زباله‌ها می‌توانند با دفن در چاله‌های کمپوست تجزیه و به مواد آلی تبدیل شوند. هنگامی که پسماندهای آلی برای مدت طولانی در یک گودال نگهداری می‌شوند، در اثر عمل باکتری‌ها و قارچ‌ها شروع به تجزیه می‌کنند. اگر کمپوست غنی از مواد مغذی باشد، کود بهتری برای گیاهان تولید می‌شود.

در بسیاري از جوامع، مشکل اساسی تولید، توزیع و مصرف کالا نیست؛ بلکه مشکل اصلی از بین بردن بقایا و پسماند کالاهاست که باعث اهمیت بیشتر مدیریت پسماند شده‌است. توده‌های مواد زائد، حفره‌های روباز پر از پسماند همگی نشان‌دهنده تخریب و آلودگی محیط‌زیستی ناشی از پسماندها می‌باشند؛ به‌طوري‌که ساکنان این مناطق در معرض بیماري‌های مُسری توسط پاتوژنها و انگلهای موجود در این پسماندها و مزاحمت‌ها و خطرات ناشی از آن قرار دارند.

با توجه به زیان‌های بهداشتی و اقتصادي ناشی از عدم کنترل، انجام و اجراي یک برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح اقتصادی و محیط‌زیستی در چهارچوب سامانه یکپارچه ضروری است. اثرات بهداشتی عدم مدیریت پسماند عبارت‌اند از: قرار گرفتن در معرض عفونت، آلاینده‌های بیولوژیکی و مواد شیمیایی سمی از طریق آب، خاک، هوا و اثرات زیست محیطی نیز عبارتند از: آلودگی، گرمایش جهانی، ایجاد اکسیدان فوتوشیمیایی، کاهش منابع، اسیدی شدن، اوتروفیکاسیون و سمیت اکولوژیکی برای آب.

شروع مدیریت پسماند در ایران را می‌توان مصادف با تأسیس اولین شهرداری در کشور در سال 1290 دانست. بدیهی است که در آن زمان در ایران نیز همانند سایر نقاط دنیا، پسماند ماده‌ای زائد تلقی می‌شد که تنها لازم بود از محیط زندگی انسان‌ها دور شود. گرچه اقدامات فراوانی براي ارتقای شیوه‌های مدیریتی و تشکیلاتی و سازماندهی انجام گرفته است؛ اما هنوز با سیستم‌های مدیریت پسماند در کشورهاي صنعتی دنیا فاصله قابل توجهی وجود دارد. به هرحال، بازنگری در وضعیت و شرایط، همچنین مسائل حقوقی، قانونی، سیاست‌گذاري و مدیریت پسماندها جزو اولویت‌های امروزی کشور است. برای کاهش آسیب و خطرات مستقیم و غیر مستقیم پسماند شهری بر سلامتی شهروندان و محیط زیست، به سیستم مدیریت پسماند در هر شهر نیاز است.

دوره‌های آموزشی مدیریت پسماند

بی‌توجهی به آموزش و مشارکت شهروندی، آسیب‌هایی در حوزه مدیریت پسماند به‌وجود می‌آورد. برگزاری دوره‌های آموزشی مدیریت پسماند موجب می‌شود آگاهی بیشتری از جداسازی، دسته بندی، جمع آوری و دفع صحیح پسماندها، به ویژه در مورد مواد خطرناک برای افراد فراهم شود.

آموزش، ابزار تحول و توسعه اجتماعی و مؤثرترين عامل در تغییر رفتار، بینش و نگرش منابع انسانی تلقی می‌شود. هدف از آموزش محیط‌زيست، ايجاد حساسیت، تعهد و مسئولیت در افراد در رابطه با حوادث و تغییرات فیزيكی، اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زيستی و تأثیر آن‌ها بر زيست‌کره است. برای ارتقای آگاهی افراد و تغییر باورها و نگرش‌ها مورد نیاز است تا آموزش عمومی با تأکید بر نیازمندی‌های روز جامعه در رابطه با محیط‌ زیست صورت گیرد که در دوره‌های آموزشی مدیریت پسماند سعی می‌شود این اهداف مورد توجه قرار گیرد.

آموزش برنامه ریزی شده مدیریت منابع و پسماند برای افراد و گروه‌های کوچک در دوره‌های آموزشی مدیریت پسماند صورت می‌گیرد. از دوره‌های مقدماتی پایداری مدیریت پسماند گرفته تا آموزش‌های پیشرفته و تخصصی در زمینه مدیریت پسماندهای خطرناک و شیرابه، در دوره‌های آموزشی مدیریت پسماند وجود دارد تا مهارت ها و دانش افراد به سطح کافی برسد. این دوره آموزشی به بررسی مسئولیت های قانونی رسیدگی به زباله و سیستم‌های مورد نیاز برای انجام آن می‌پردازد.

اهداف برگزاری دوره‌های آموزشی پسماند به شرح زیر می‌باشد؛

• کسب دانش در زمینه سیستم مدیریت پسماند و محیط زیست پایدار
• آشنایی با انواع مختلف پسماند، نحوه نگهداری، ذخیره سازی، الزامات دفع و تأثیر بالقوه آنها بر محیط زیست
• درک و اعمال سلسله مراتب مدیریت پسماند برای توسعه پایدار
• بینش در مورد نقش افراد مختلف در پیشگیری از آلودگی و آلودگی
• آشنایی با روش‌های مدرن دفع و تصفیه پسماند
• شناسایی کمینه سازی پسماند و بازیافت
• درک بهتر از اثرات زیست محیطی پسماند
• شناسایی مقرون به صرفه بودن مدیریت کارآمد پسماند
• بینش صحیح در مورد فناوری‌های بازیافت جدید و اقتصاد دایره‌ای
• شناسایی قوانین و حصول اطمینان از رعایت مقررات پسماند
• بهبود مهارت‌های تفکر سیستمی برای پایداری مدیریت پسماند جهانی و منطقه‌ای

دوره‌های آموزشی مدیریت پسماند، آموزش در خصوص مدیریت پسماند و پایداری، شیوه مدرن جمع آوری، حمل و نقل، پردازش یا دفع مواد زائد مختلف را پوشش می‌دهد. شرکت‌کننده یاد می‌گیرد که چگونه پسماند را پایدارتر و مقرون‌به‌صرفه‌تر مدیریت کند تا از محیط‌زیست محافظت کند.

تدوین: مهندس نگار آخوندزاده